Térmın (lat.terminus) shegi, shekarasy degen uǵymdy beretin, qandaı da bolmasyn ǵylymda, tehnıkada, ónerde jáne t.b. keıbir túsinikterdiń ataýy bolyp keletin sóz nemese sóz tirkesi. Termınder, osy salaǵa tán dál belgilerimen arnaıy oryn alady. Termınder men termın emes sózder (jalpy ulttyq sózder) bir-birine aýysyp otyrýy múmkin.

2019 jyly 1989 jyly qabyldanǵan «Til týraly» zańnyń jaryq kórgenine 30 jyl tolǵany bárimizge aıan. Joǵary medısınalyq oqý oryndarynda memlekettik tilde mamandar daıyndaı bastalǵanyna 30 jyl toldy dep aýyz toltyryp aıtýǵa tolyq bolady. Osy zań shyqqasyn 1989-1990 oqý jylynda Aqtóbe memlekettik medısına ınstıtýtynda birinshi kýrsqa tálimgerler qabyldandy. 1990 jyldyń sáýir aıynda atalmysh joǵary medısınalyq oqý ornynda, quramyna sol kezde qyzmet istep jatqan emdeý jáne pedıatrıa fakúltetteriniń qazaq toptary kirgen, qazaq bólimshesi dekanaty quryldy. Qazaq tilinde bilim berip, joǵary bilimdi medısına mamandaryn daıyndaý, oqytýmen qatar oqý quraldaryn daıyndaýmen qatar júrgizildi. Leksıalar men tájirıbelik sabaqtarǵa daıyndyqty qazaqsha tálim beretin oqytýshylar túnde júrgizip, erteńine aýyzsha sabaq júrgizdi nemese dáris oqydy. Árıne, bul óte qıyn boldy, «men qazaqsha sabaq bere almaımyn» dep jylaǵandar da boldy, biraq ulty qazaq azamattar men azamatshalardyń «Men istemesem, kim isteıdi?» degen ishki rýhy jeńdi. 1991 jyly Aqtóbe melekettik medısına ınstýtýtynda qazaq tilinde sabaq boıynsha Respýblıkalyq oqý-ádistemelik konferensıa ótkizip, azdy-kópti tájirıbemizdi tujyrymdaǵan boldyq. Qazaq tilinde oqytýshylarǵa arnalǵan alǵashqy ádistemelik nusqaý (Aýrý balany klınıkalyq tekserýdiń jobasy) 1992 jyly jaryq kórdi. Sonymen qatar, dárister men tájirıbelik sabaqtar taza qazaq tilinde júrgizilýine erekshe kóńil bólindi. Keıbir mamandyqtar boıynsha mamandar basqa medısınalyq joǵarǵy medısınalyq oqý oryndarynan shaqyrtyldy. Qarajattyq jaǵdaı sol kezde óte qıyn bolsa da sol kezdegi ınstıtýttyń rektory profesor Smagulov Ajmagıı Smaǵululynyń kórsetken qamqorlyǵy kúni búginge deıin esten shyqpaıdy. Taǵy bir erekshe aıtyp ketetin jaǵdaı, ınstıtýttyń sol kezdegi rektory qazaqsha dáris berý máselesin tikeleı óz basshylyǵynda ustap, tipten termınologıa máselesine de aralasyp, onyń durys jolda júrýin ózi qadaǵalap otyrdy.

Respýblıkada birinshi bolyp qazaq tilinde İshki aýrýlar propedevtıkasyna arnalǵan oqý quralynyń (dárister jınaǵy) avtory da bizdiń ujymnan boldy: Ol – profesor Q.A.Jamankulov. Bul ǵalym-oqytýshy sodan keıin de kóptegen oqýlyqtardy baspadan shyǵardy. Sol sıaqty osy ótken merzim ishinde profesorlar Q.D.Dúısenov, Q.O.Qasenov, K.I.Ismaǵulov, O.Sh.Shaıhıev jáne kóptegen basqa ǵalym-oqytýshylar qazaq tilinde sabaq berýdi ádistemelik jaǵynan qamtamasyz etti. Olardyń birqatary bul dúnıeden ótip ketse de áli eńbekteri esten shyǵar emes.

2002 jyly Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń usynysymen baspadan shyǵyp, jaryq kórgen «Balalar aýrýlarynyń propedevtıkasy» oqýlyǵy Qazaqstan joǵary oqý oryndar qaýymdastyǵy uıymdastyrǵan baıqaýda «Sańlaq avtor» atanyp, bilim standartyna saı oqýlyq jazýdaǵy nátıjeli eńbegi úshin A.Baıtursynov atyndaǵy medalmen marapataldy. Osy oqýlyqtyń bıyl 2019 jyly ekinshi basylymy qazaq jáne orys tilinde jaryq kórmek. DSM respýblıkalyq densaýlyq saqtaýdy damytý ortalyǵynda saraptamadan ótip, oqý-ádistemelik ortalyqtyń Respýblıkalyq oqý-ádistmelik keńesiniń otyrysynda maquldandy. Qolymyz jetse, Bilim jáne ǵylym mınıstrliginen tirkeýden ótemiz degen úmitimiz bar. Bizdiń tájirıbemizde alǵash ret qazaqsha daıyndalǵan oqýlyq orys tiline aýdarylyp, baspadan shyǵarylmaqshy. Budan buryn qoldanylǵan Reseı oqýlyqtaryn tikeleı qazaq tiline aýdarý bolshaǵy joq ádis boldy dep esepteımin. Sáti  tússe, osy oqýlyqty aǵylshyn tiline aýdarsaq degen oıymyzda joq emes. Osylaı bola tursa da áli qazaq tilindegi oqýlyqtarmen qamtamasyz etilmegen mamandyqtar joq emes. Bundaı pánder boıynsha Reseı oqýlyqtaryn qazaqshaǵa aýdaryp, ýaqytsha paıdalanǵan durys shyǵar.

Osylaı bola tursa da «Til týraly zańnyń» 30 jyldyq merekesin toılap ótsek te qazaq tilindegi, onyń ishinde medısına salasyndaǵy termınder jasaý máselesi bir jolǵa qoıylmaı otyr. Bul baǵytta A.R. Raqyshev daıyndaǵan «Qazaqsha-oryssha-latynsha anatomıalyq termınder sózdigi» 1 bólimi 1963 jyl, ekinshi bóligi 1966 jyl, «Anatomıa termınderiniń sózdigi» Almaty, 1994 jyl mańyzdy oryn alǵany belgili.

Árıne, 2009 jyly Almatyda «Daık-Press» baspasynan jaryq kórgen, 40 myńǵa jýyq termınderdi qamtıtyn Muhamedıa Ahmetov daıyndaǵan oryssha-qazaqsha-aǵylshynsha medısınalyq termınder sózdiginiń kórsetken kómegin eshqandaı marapatpen ólsheý múmkin emes. Medısına salasynda qyzmet istep, dáris berip júrgen azamattar men azamatshalardyń alǵysy sheksiz dep oılaımyn. Sebebi 1989 jyly bastap qazaq tili memlekettik til statýsyn alyp, dáris bere bastap, oqý-ádistemelik quraldar daıyndaý kezinde bizdiń kórgen qıyndyqtarymyz deńgeıi bir Allanyń ózine aıan. Árbir adam óz deńgeıinde qazaq tilinde dáris berip, tipten orys-qazaq tilin qalaı ajyratatynymyzdy da bilmeı qalǵan ýaqyttarymyz boldy. Mine osyndaı óte aýyr qıyn kórip jatqanymyzda, 20 jylǵa jýyq kezeńnen soń joǵaryda kórsetilgen Muhamedıa Ahmetovtyń sózdigi jaryq kórip, arqamyzdy keńge salǵandaı  boldyq. Mine búgin ol sózdiktiń ómirge kelgenine de 10 jyl ýaqyt ótip ketti. Demek, keıbir medısınalyq termınderdi qaıta qaraıtyn mezgil jetken syqyldy. Árıne «tas túsken jerine aýyr» degendeı, ońaı sharýa emes, biraq bul – ómirdiń talaby. Osy tujyrymyma mysaldar keltireıin.

Kastrasıa –pishtirý (kastrasıa) - dep usynylady (Ahmetov M. Medısınalyq termınder sózdigi, Almaty, 2009). Kastrasıa (lat. castratio-oskoplenıe, kastrasıa) dep jazylǵan. V bolshom ensıklopedıcheskom slovare medısınskıh termınov pod redaksıeı profesora E.G.Ýlýmbekova (Moskva «GEOTAR-Medıa», 2012) napısano, chto kastrasıa, vozdeıstvıe, vyzyvaıýshıe polnoe neobratımoe prekrashenıe fýnksıı gonad, sterılızasıa, emaskýpásıa. Kastrasıa degen sózdiń maǵynasy qalaı pishtirý bolatyny túsiniksiz. Pishtirý (Obrezanıe) degen súndetke otyrǵyzý degen sózdiń balamasy ǵoı. Nemese bronhıt –bronh qabyný dep berilgen. Bronhıt-bronhtyń ishki shyrysh qabatynyń qabynýy bolý kerek. Mundaı sózderdi qazaqsha jazǵanda erekshe kóńil aýdarylýy kerek. Al ostryı bronhıttiń (acute bronchitis) jiti bronhıt dep aýdarylýy tipten mıǵa sımaıdy.

Gnoınık –irińdik, gnoınıchkovyı irińdi bórtpeli, iriń bórtpeli, gnoınıchok –irińdi bórtpe, pýstýla. Bul jerde qaısysy durys, qaısys burys aıtýdyń ózi qıyn.

Katerızasıa- katetrleý, katetr salý, tútik súńgi salý, katerızasıalaý. Katetrleý men kateterızasıa ekeýi nege birdeı berilgen? Nege katetr salý bolady, nege katetr engizý bolmaıdy?

Al, sonymen qatar aortany qolqa dep ataý týraly da oılaný kerek. Qazaqta qolqasy qabynǵan degen sóz tirkes bar. Men Alshynbaı Raqyshulyn qatty syılaımyn, qurmetteımin. Muny aıtyp otyrǵan sebebim, meniń málimetim boıynsha qolqa dep tynys joldarynyń quramyna kiretin músheni aıtady. Medısınalyq sózdikterde aortany qolqa de pa lǵashretjazǵanAlshynbaıRaqyshuly. Aortany aorta dep qaldyryp qolqanyń ataýyn tynys joldaryna bergen jón.

DIAREIa-10 qaıta qaralǵan Halyqaralyq Aýrýlar Jiktelisi (MKB-10) boıynsha osylaı atalady. Ahmetovtiń sózdigi boıynsha-dıareıa, ishótpe (bul sózge men túsinbedim), ish ótýi , tyshqaq dep aýdarylǵan.

Qazirgi kezde bizdiń elimiz Dúnıejújilik desaýlyq saqtaý uıymynyń (DDU) múshesi bolyp keledi. Demek DDU deklarasıalaryn biz oryndaýǵa mindettimiz. Sebebi bul deklarasıalarǵa bizdiń úkimet basshylary qol qoıǵan. Al  dıareıa - halyqaralyq termın. Sondyqtan mundaı termındi qalaı bolsa solaı aýdarýǵa bolmaıdy. Jaqynda bir otyrysta dıareıany –qatty ish ótý dep aýdarý usynyldy. Sonda jumsaq? Jeńil dıarreıalar da bolý kerek bola ma? Bulaı shetten shyqpaıyq aǵaıyn.

Mine, sondyqtan atalǵan sózdikti qaıta qarap, tolyqtyryp  qaıta shyǵaratyn mezgil jetken syqyldy.

Sonymen qatar, medısınanyń salalary boıynsha sózdik shyǵarý máselesin kóteretin mezgil de jetken syqyldy. Ol úshin medısına salalary boıynsha; pedıatrıa; terapıa; akýsherlik pen gınekologıa tb. Sózdikti salalyq mamandar birigip, til mamandarymen birge jasaýy kerek shyǵar.

Taǵy bir aıtatyn jáne talas týdyryp otyrǵan jaǵdaı, ol bir uǵymnyń ataýyn bildirý úshin bir ǵana termındi (sózdi ) qoldanamyz degen pikir. Bul pikirdiń aıtarlyqtaı bolashaǵy bar dep aıta almaımyn. Biz bir jaryq sáýle túsirý uǵymymen baılanysty: shyraǵym, shyraq, jaryǵym, sáýlem, sáýletaı, sáýletaıym, sáýlesh, sáýleshim, jaryq dúnıem, aıym, kúnim, kúntaıym, juldyzym dep júrgen qazaq halqy emespiz be? Osy turǵydan qaraǵanda aorta (aorta) degen sózdiń biz qazaqsha balamasy dep júrgen «qolqa» degen sózdiń paıdalanylýy. Bir jerde aorta dep atasaq, bir jerde qolqa dep aıtýǵa nege bolmaıdy? Sol sıaqty travmatologıa-jaraqattaný (jaraqat týraly ilim) jáne t.b. kóptegen sózder osylaı bolsa kerek.Tipten oryssha, qazaqsha nemese aǵylshyn tilinde daıyndalǵan medısına mamandary bir-birin túsinýine da jeńil bolar edi. Árıne, «jaraqattaný «degen uǵym kóp jaǵdaıda talas týdyrady. Sebebi jaraqattaný (bul jerde jaraqat alý týraly emes, sol jaraqatty emdeýshi maman týraly aıtylyp tur) mamandyqty qalaı ataýymyz kerek ekenin kelisip alǵanymyz jón. Qazir sózderdiń balama (sınonım) sanyn shekteý kerek dep jatqan termın jasaýshylarmen de kelise almaımyn, ásirese ár tildegi. Olar medısına salasyndaǵy termınderdi baıyta túser edi, biziń tilimizidi basqa ult til ókilderine de túsinýge jaǵdaı jasar edi.

Toqeterin aıtsam, Qazaqstanda medısına salasy boıynsha termın jasaý máselesi júrip jatyr, osyǵan qatysty aqysyz-pulsyz jumys jasap jatqan ulty qazaq azamattar men azamatshalar az emes. Olar eshkimnen marapat ta kútip otyrǵan joq. Tek kemshilik, osy termınderdi jasaý ártúrli jaǵdaıda júrip jatyr. Ásirese, oqýlyqtar jazyp jatqan oqytýshy–ǵalymdardyń bir-birimen tolyq baılanys joq. Al, ártúrli medısına joǵary oqý oryndaryndaǵy jumys jasap jatqan termınologıalyq toptar tıisti deńgeıde bul máseleni sheshe almaı otyr. Sebebi, olar sol JOO qyzmetkerleri bolǵandyqtan ózderiniń laýazymdyq mindetin atqarý kerek, oqýlyqtar men oqýlyqtardy, dısertasıany túgel aqysyz - pulsyz tekserip, túzetip shyǵý múmkin emes. Sondyqtan árbir MJOO-da osyǵan jaýapty resmı  organ bolýy kerek.

Men muny mınıstrlikterge qulaq qaǵys retinde aıtyp otyrmyn. Bul jumystar, onyń ishinde ult úshin óte qymbat jumys, nege tegin jasalýy kerek?

Balash Túsipqalıev, Reseı tabıǵattaný akademıasynyń akademıgi, Marat Ospanov atyndaǵy Batys Qazaqstan medısına ýnıversıtetiniń profesory, medısına ǵylymdarynyń doktory.